Grensland bevrijdingsroute

Museum 't Stadhuus, Hardenberg

't Stadshuus is gevestigd in het oude gemeentehuis van Stad Hardenberg en dateert uit 1805. Daarmee is het een van de oudste gebouwen in Hardenberg.

Tijdens de mobilisatietijd, vanaf 28 augustus 1939, hielden de mannen van de luchtwacht vanaf het dak in de gaten of er Duitse vliegtuigen richting Nederland kwamen.

In het museum, waar wisselende tentoonstellingen worden gehouden, wordt ook de gevelsteen van de helaas afgebroken synagoge bewaard, evenals een aantal voorwerpen uit de synagoge.

Monument Frits de Zwerver

Op het Verzetsplein/Brandweg staat het monument voor Frits de Zwerver, de schuilnaam van ds. J. Slomp, predikant van de gereformeerde kerk in Heemse. Hij was medeoprichter van de Landelijke Organisatie voor Onderduikers (LO), samen met mevrouw Kuipers-Rietberg (Tante Riek) uit Winterswijk.

Op de gedenksteen staan de namen van Herman Hendrik Scheffer, Pieter Arends en Heine Bolks. Scheffer en Arends waren lid van de Ordedienst. Zij stonden op wacht bij de stuw en werden beschoten. Scheffer overleed direct, Arends stierf 14 dagen later op zijn 27e verjaardag.

Bolks werd na een verzetsactie in Heemse opgepakt en naar de strafgevangenis in Amersfoort gebracht. Als vergelding voor de aanslag op Rauter werd hij bij Woeste Hoeve gefusilleerd.

Oorlogsmonument Mariënberg

Dit oorlogsmonument toont een beeld van een treurende moeder met kind. Op de sokkel staat de tekst:

"Een dochter zonder vader, een vrouw zonder haar man. De oorlog scheurde het gezin uit elkaar. De mannen te werk gesteld, de vrouwen bleven achter. Sterke vrouwen met verdriet."

Onder het beeld staan de namen van acht mensen die ruw uit het hart van hun familie en de samenleving zijn weggerukt: P.H. Wolfert, W. Oordt, M. Grendelman, K. Huibers, H. de Lange, G.W. Nijboer, G. Oosterveen en H.J. Schippers.

Het beeld toont een moeder met haar dochter. Het meisje leunt met haar hoofd tegen haar moeder aan, zoekend naar steun en troost. De moeder slaat beschermend haar armen om haar dochter heen. Op deze plek blijft de herinnering levend.

Hier wordt jaarlijks op 4 mei op passende wijze herdacht dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Het verhaal moet blijvend worden doorgegeven.

Gereformeerde kerk ds. Wolfert

Je staat nu voor de kerk waar ds. P.H. Wolfert predikant was, zowel voor als tijdens de oorlog. Vanaf het begin van de oorlog was hij betrokken bij hulp aan Joodse en andere onderduikers, evenals aan uit Duitsland teruggekeerde krijgsgevangenen.

In november 1942 dook hij zelf onder, eerst in Holland en later in de Wieringermeer. In de zomer van 1944 zette hij thuis zijn ambtelijk werk voort. Op zondag 25 maart 1945 preekte hij voor het laatst en bediende hij het Avondmaal.

Juist dat weekend werden in de omgeving van Mariënberg bruggen opgeblazen en wegen versperd om de terugtocht van de Duitsers te bemoeilijken. Als represaille werd een aantal mensen opgepakt, onder wie ds. Wolfert.

Op donderdag werd hij met anderen naar Wierden gebracht en daar aan de kant van de weg doodgeschoten.

Museum Zichtbaar Verleden

Het museum Zichtbaar Verleden is gevestigd in een voormalig winkelpand, waar je nog steeds de oude toonbank en diverse elementen uit de vroegere winkel vindt. Het museum richt zich op de geschiedenis van het Cisterciënzerklooster "Groot Galilea".

Dit klooster stond tegenover het museum en er zijn nog restanten van het klooster in de grond aanwezig. De historie begon in 1406, toen een groep devote mannen o.l.v. de uit Hessen afkomstige priester Johan Clemme besloot een klooster te stichten in de "wildernis" van Zybekeloe.

In het museum zijn fossielen uit zandafgravingen, genealogische gegevens en oude gebruiksvoorwerpen te bekijken. Op het terrein van het voormalige klooster Galilea Major bevindt zich ook een kloostertuin. In 2016 werd deze tuin aangelegd bij het museum ‘Zichtbaar Verleden’ in Sibculo.

De kloostertuin is het hele jaar door gratis toegankelijk.

Informatiebord Lancaster crash

Op 30 maart 1943 stortte om 04.17 uur een Engelse bommenwerper brandend neer in Sibculo, bij de boerderij van de familie Biewenga. De Lancaster van het 460 Squadron Royal Australian Air Force raakte verwikkeld in een vuurgevecht en werd neergeschoten door een Duitse nachtjager, een Messerschmitt.

Voordat de controle over de bommenwerper volledig verloren ging, slaagden de schutters erin terug te vuren, waardoor ook de Duitse nachtjager werd getroffen. Dit toestel stortte neer in de Engbertsdijksvenen bij Vriezenveen.

Van de Lancaster konden zes van de zeven bemanningsleden het toestel nog voor de crash verlaten. De beide Duitse bemanningsleden werden teruggevonden in het wrak van hun vliegtuig

Joods werkkamp Kloosterhaar

Werkkamp Kloosterhaar werd in 1938 gebouwd om werkloze mannen uit het westen van Nederland op te vangen. Vanaf april 1939 huisvestte het kamp Nederlandse soldaten die de grens bewaakten vanwege de oorlogsdreiging vanuit Duitsland.

Op 10 mei 1940 werd het kamp overrompeld door Duitse troepen, waarna de Nederlandse soldaten krijgsgevangen werden genomen. Op 10 juli 1942 werd het kamp omgevormd tot een Joods werkkamp. Hier werden 85 Joodse mannen uit Groningen ondergebracht.

Het regime werd steeds strenger, en op 3 oktober 1942 werden de mannen, samen met hun thuisgebleven gezinsleden, gedeporteerd naar doorgangskamp Westerbork. Velen werden vervolgens naar Auschwitz afgevoerd. Slechts enkelen overleefden.

In het najaar van 1942 werd het kamp een evacuatiecentrum voor gezinnen die vanwege de bouw van de Atlantikwall uit kustgebieden moesten vertrekken. In 1949 werd werkkamp Kloosterhaar deels afgebroken, en sommige gebouwen werden hergebruikt. Uiteindelijk werd het kamp in 1964 volledig gesloopt.

Monument B24 crash

Op 23 maart 1944 stortte een Amerikaanse B-24 bommenwerper, genaamd "The Lame Duck", neer in de Engbertsdijksvenen nabij Bruinehaar. Het toestel was op weg naar Duitsland met tien bemanningsleden, maar raakte door slecht weer uit koers. Bij de crash kwamen twee bemanningsleden om het leven:

James W.W. Hamilton en John D. MacKenzie. Hun lichamen werden eerst begraven op de begraafplaats in Bruinehaar en later respectievelijk in Amerika en Margraten herbegraven. Acht overlevenden, waaronder George T. King en Roland P. Kleppin, werden door de Duitsers krijgsgevangen genomen.

Het wrak van het vliegtuig, dat vier meter diep insloeg, kon niet volledig worden geborgen. Na de oorlog werden onderdelen, waaronder een propeller, geborgen en gebruikt in een monument aan de Grensweg 1 in Langeveen. Dit monument eert de gesneuvelden en houdt het verhaal levend.

Inval 1940 (Striepe)

Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen via meerdere routes, waaronder de grensstreek van Overijssel. Een belangrijke doorgang liep door het grensgebied van de Striepe bij Langeveen en Bruinehaar.

Vanuit de Striepe trok een deel van een Duitse cavaleriedivisie via de Strieperdijk naar grenspaal 99, het punt waar de grenzen van Duitsland, Twente en Salland samenkomen. Hier splitsten de troepen zich: een deel trok richting Kloosterhaar, terwijl anderen naar Langeveen en Bruinehaar gingen.

Vanuit Overijssel was het uiteindelijke doel om snel door te stoten naar de Afsluitdijk en het IJsselmeer. Deze gebieden waren strategisch belangrijk omdat ze een barrière vormden tussen het noorden en westen van Nederland.

Ondanks hevige tegenstand op plekken zoals de Afsluitdijk, konden de Duitsers dankzij hun overmacht uiteindelijk verder oprukken na de capitulatie van Nederland.

Neergestorte Focke Wulf 190

Op 8 oktober 1943 stortte de Duitse piloot Hans Philipp met zijn Focke-Wulf 190 neer tussen Balderhaar en Wielen. Hij leidde een onderscheppingsmissie tegen Amerikaanse B-17-bommenwerpers.

Philipp wist een Amerikaanse P-47 Thunderbolt neer te schieten, maar zijn eigen vliegtuig raakte beschadigd door defensief vuur. Op lage hoogte sprong hij uit zijn toestel, maar zijn parachute opende niet. Hij kwam neer in de buurt van Itterbeck en overleed ter plekke.

Hans Philipp was een van de meest succesvolle Duitse azen, met 206 luchtoverwinningen, voornamelijk behaald aan het Oostfront. Hij vloog meer dan 500 missies en ontving hoge onderscheidingen, zoals het Ridderkruis met Eikenloof en Zwaarden.

In 1943 was hij commandant van Jagdgeschwader 1, verantwoordelijk voor de luchtverdediging van Duitsland.

Museum Kloosterhaar-Balderhaar

In het Streekmuseum Kloosterhaar-Balderhaar zijn verschillende exposities te bezichtigen over de geschiedenis van de omgeving, waaronder een expositie over de Joodse werkkampen.

Het drama van de Focke Wulf

In deze buurt werd op 23 januari 1945 een Duits gevechtsvliegtuig, een Focke Wulf 190D-9, neergeschoten door een Spitfire en stortte neer in Balderhaar. De 24-jarige piloot, Oberleutnant Heinz Seiffert, wist met zijn parachute te ontsnappen, maar door de lage hoogte overleefde hij de landing niet.

Buurtbewoners en Duitse soldaten vonden hem en brachten hem naar hoofdonderwijzer Bitter in Kloosterhaar, waar hij overleed. Duitse militairen hielden die nacht de dodenwacht bij de woning. Na de oorlog bezochten dhr. en mevr. Bitter zijn ouders in Duitsland om hen over zijn lot te informeren.

Joods werkkamp Balderhaar

Werkkamp Balderhaar werd in 1938 gebouwd om werkloze mannen uit het westen van Nederland op te vangen. Op 10 juli 1942 werd het omgevormd tot een Joods werkkamp. Er kwamen 85 Joodse mannen uit Groningen.

Het regime werd steeds strenger, en op 3 oktober 1942 werden de mannen, samen met hun gezinsleden, gedeporteerd naar doorgangskamp Westerbork, vanwaar velen naar Auschwitz werden afgevoerd. Slechts enkelen overleefden.

Later, in het najaar van 1942, werd het kamp een evacuatiecentrum voor gezinnen die vanwege de bouw van de Atlantikwall uit kustgebieden moesten vertrekken. In 1953 werd werkkamp Balderhaar ontmanteld en afgebroken, waarna het plaatsmaakte voor een zandwinningslocatie.

Infobord Hawker Typhoon crash

Enkele dagen voor de bevrijding van Kloosterhaar crasht aan de Breeslootdijk een jachtvliegtuig, een Hawker Typhoon, waarbij de Australische piloot D.P. Drummond (23) om het leven komt. Op de plek van de crashlocatie is een informatiepaneel geplaatst als eerbetoon.

Oorlogsmonument Bruchterveld

Dit monument herinnert aan de Australische piloot D.P. Drummond die tijdens een missie met zijn Hawker Typhoon toestel vlakbij Bruchterveld werd beschoten en is neergestort. Hij is begraven bij de kerk totdat hij later is overgebracht naar de Protestantse begraafplaats Nijenstede in Hardenberg.

Het monument voor D.P. Drummond in Bruchterveld bestaat uit een kei met een bronzen plaquette met de tekst:
‘OPDAT WIJ NIET VERGETEN DE JAREN 1940-1945. EEN HERINNERING AAN D.P. DRUMMOND, AUSTRALISCHE PILOOT, DIE HIER EEN TIJDELIJKE RUSTPLAATS VOND VAN 01-04-1945 TOT 28-04-1945.’

Huisarts Hendrik Jan Post

De familie Post woonde in het 'witte huis' aan de Kanaalweg West, precies tegenover de brug over het kanaal. Dokter Post hielp en verzorgde piloten en onderduikers, ook in zijn rol als arts. Bij hem thuis werden bijeenkomsten van het verzet gehouden en met zijn auto vervoerde hij wapens en munitie.

Hij werd verraden door een SS’er uit Bergentheim en op 9 februari 1945 werd hij gearresteerd. Na zijn detentie in Almelo werd hij op 1 maart overgebracht naar de Kruisberggevangenis in Doetinchem. Precies een week later, op 8 maart, stierf hij voor een vuurpeloton bij de Woeste Hoeve.

Hij was één van de 117 slachtoffers die daar werden gefusilleerd.

Oorlogsmonument Bergentheim

Het oorlogsmonument in Bergentheim is een zuil met in de voet ingemetselde plaquettes van witte natuursteen. De hoofdtekst luidt: “Ter nagedachtenis aan de illegale strijders 1940-1945”, gevolgd door de 12 namen van degenen die vielen:

D.J. te Rietstap, G. Salomons Lzn, H. Schuurman, R. Seinen, W. van der Sluis, A. Timmerman, A. Bols, G. Griemink, C.L. de Jong, A. Kremer, G. Luichies, G.J. Ormel en H.J. Post. De eerste elf werden op 11 en 12 januari 1945 gearresteerd.

Na mishandeld te zijn in Kamp Erika en de gevangenis in Almelo, werden ze vastgehouden, ondervraagd en vervolgens naar de Kruisberggevangenis in Doetinchem gebracht. Op 2 maart 1945 werden zij, samen met een totale groep van 46 mannen, in Rademakersbroek gefusilleerd.

Vanaf knp 33 terugfietsen naar het beginpunt Vechtdalmuseum Hardenberg 't Stadhuus in het centrum van Hardenberg. (richting knp 40)